Saskia Uylenburgh, de rechterhand van Rembrandt

Albert Hendriks 4 april 2013 www.frieslandholland.nl

Rembrandtroute: kunst- en cultuurhistorie op de Friese klei

LEEUWARDEN (NL) – Leeuwarden, Sint Annaparochie en Franeker zijn drie Noord-Friese plaatsen die een grote rol speelden in het leven van Saskia Uylenburgh (Leeuwarden, 2 augustus 1612 – Amsterdam, 14 juni 1642) en de wereldberoemde kunstschilder Rembrandt van Rijn (Leiden, 15 juli 1606 of 1607 – Amsterdam, 4 oktober 1669). Zij trouwden 22 juni 1634 in de kerk, daar waar nu de Van Harenskerk in Sint Annaparochie staat. Maar dat is niet zo spannend als de connecties die de vermogende Leeuwarder familie Uylenburgh had, bijvoorbeeld met de Oranjes en de Amsterdamse kunstwereld.

Bezoektip: Sint Annaparochie. Rembrandt schildert  Saskia voor de Van Harenskerk in Sint Annaparochie.

Saskia’s vader was in 1584 als rechtsgeleerde bij prins Willem van Oranje toen hij in de Prinsenhof in Delft werd vermoord. Het huis van Saskia’s ouders, Ossekop 11 in Leeuwarden, biedt ook in de 21-ste eeuw onderdak aan juristen, namelijk aan de bekende strafpleiters Wim en Hans Anker.

Sfeer-van-weleer-arrangementen
Het bureau voor toerisme van Fryslân, Friesland Holland, creëerde een driedaags fiets- en autoarrangement om de sporen van Saskia en Rembrandt in het noorden van de provincie Fryslân te kunnen volgen: www.rembrandtroute.nl
In het kader van dit bijzondere sfeer-van-weleer-arrangement brengt men de eerste nacht door in de meer dan twee eeuwen oude Stadsherberg van Franeker, dit op basis van half pension, dus inclusief een diner op de dag van aankomst. Het Planetarium van Eise Eisinga (1774-1781), het tegenoverliggende schitterende stadhuis (1591-1594), de voormalige universiteit (1585) en talrijke andere zeer bezienswaardige monumenten bevinden zich op loopafstand van uw historische hotel.

[widgetkit id=7]

De tweede dag dat men in Friesland is, fietst of rijdt men van Franeker, via St. Annaparochie en Bartlehiem naar een prachtig charmehotel in hartje Leeuwarden. In het oude centrum van de Friese hoofdstad en Nassau-stad kan men aan de hand van een wandelkaart ongestoord fantaseren over het leven van de familie Uylenburgh en wandelingen van Saskia en Rembrandt van de Ossekop, langs de grachten en door de Grote Kerkstraat naar de dikke, scheve en kromme Oldehove, de toren die een Martinitoren (Groningen) moest worden, maar niet werd. Voor een vergaande kennismaking met de historie van stad en ommeland en met de Uylenburghs zijn het nieuwe Fries Museum aan het Wilhelminaplein en paleis- en kermamiekmuseum Prinsessehof in de Grote Kerkstraat een must.

Bezoektip: Van Harenskerk. De huidige Van Harenskerk in Sint Annaparochie dateert van 1682 en werd als zogenaamde “centraalbouw” gerealisiseerd onder leiding van grietman (burgemeester) Willem van Haren (1627-1708). Op deze locatie werd in 1508 eerst een kerk van hout met een dak van stro gebouwd. Dit bouwwerk werd rond 1528 vervangen door een stenen versie met een uivormige torenspits. In die kerk trad Saskia Uylenburgh 22 juni 1634 in het huwelijk met Rembrandt van Rijn.

Voor auto- en motorrijders eindigt de Tour d’Amour van Saskia en Rembrandt in Leeuwarden. Fietsers rijden de derde dag via de zuidelijke route terug naar startplaats Franeker, waar op de dag van aankomst, dag 1, de auto werd geparkeerd.

Friese Elfsteden en Waddenland
Toen Rembrandt Saskia leerde kennen, in de 17-de eeuw, bestonden de Friese Elfsteden (1118-1456) en de Elfstedentocht op de schaats ook al. Om de fietstocht zo aantrekkelijk mogelijk te maken, worden boekers van het Rembrandroute fietsarrangement ook een stukje langs de fameuze schaatsroute geleid, inclusief een bezoekje aan het wereldwijd bekende Elfstedenbruggetje van Bartlehiem.
Onderweg kan men ook genieten van romantische terpdorpen, hun verborgen schatten en het Waddenland (gemeente Het Bildt) dat Rembrandt tijdens één van zijn wandelingen met Saskia schetste.

Saskia Uylenburgh
Saskia Uylenburgh (ook wel ‘Van Uylenburgh’) werd 2 augustus 1612 gedoopt in de Grote Kerk in Leeuwarden als een van de acht kinderen van de jurist Rombertus Uylenburgh en Sjoukje Ozinga, Ossekop 11 in Leeuwarden. Bij haar geboortehuis, nu het kantoor van het bekende Friese advocatenduo Hans en Wim Anker, staat een plaquette.

Rechtsgeleerde Uylenburgh was een van de felle voorstanders van de oprichting van een eigen, Friese universiteit in Franeker. De Universiteit van Franeker of Academie van Friesland (Latijn: Academia Franekerensis) werd in 1585 opgericht door de Staten van Friesland (tot 1604 tevens het curatorium). De Friese stadhouder Willem Lodewijk was ook een groot voorstander van de oprichting, waartoe in 1584 besloten werd. Rombertus Uylenburgh, toen ook burgemeester van Leeuwarden en afgezant van Friesland in Den Haag, zou op 10 juli 1584, de dag van de aanslag in Delft op Willem van Oranje, hebben onderhandeld over de oprichting. De Friezen wilden een eigen academie omdat het goedkoper was dan studeren in Leiden; de ouders beter op het gedrag van hun kinderen konden letten; het was goed was voor de ontwikkeling van de bevolking en het geld dat de studenten zouden uitgeven dan in de provincie zou blijven.

Bezoektip: Planetarium. Het oudste werkende planetarium ter wereld bevindt zich in dit grachtenhuis in Franeker. Het komt waarschijnlijk op korte termijn op de UNESCO Werelderfgoedlijst. De Waddenzee, waarmee Sint Annaparochie een zeer nauwe band heeft, staat al op deze lijst, evenals het Ir. D.F. Wouda stoomgemaal in Lemmer. Het planetarium bevindt zich aan het plafond van de voormalige woonkamer van Eise Eisinga. Dit nauwkeurig bewegend model van het zonnestelsel werd tussen 1774 en 1781 gebouwd door de wolkammer. Tot op de dag van vandaag toont het Planetarium de actuele stand van de planeten. De planeten van het Planetarium bewegen namelijk in dezelfde tijd rond de zon als de echte planeten: Mercurius doet 88 dagen over een omloop, Venus 224 dagen, de aarde een jaar, Mars 1,88 jaar, Jupiter bijna 12 jaar en Saturnus meer dan 29 jaar. Het uurwerk beweegt door middel van een indrukwekkend raderwerk van houten hoepels en schijven, met tienduizend handgesmede spijkers als tanden. Een slingerklok en negen gewichten drijven dit geheel aan. Het museum herbergt tevens een uitgebreide verzameling van historische astronomische instrumenten.

De moord
10 juli 1584 lunchte Uylenburgh met zijn zus, vrouw en dochter met prins Willem van Oranje (bijnaam Willem de Zwijger) in het Prinsenhof te Delft om hem te informeren over het unieke Friese rechtssysteem. Na afloop van de maaltijd liep hij naar zijn slaap- en werkvertrek. Daar, bij de trap, werd hij opgewacht door de Fransman Balthasar Gerards (die zich voordeed als de protestant François Guyon) die Van Oranje van dichtbij doodschoot met een pistool.
Willem (slot Dillenburg, 24 april 1533 – Delft, 10 juli 1584), prins van Oranje, graaf van Nassau-Oranje, Katzenelnbogen, Vianden en Diez, werd in Nederland Vader des Vaderlands genoemd. Hij was eerst stadhouder voor de koning van Spanje, maar later de aanjager en opstandelingenleider van de Opstand tegen de landsheer van de Spaanse Nederlanden, Filips II.

Bezoektip: Princessehof. Nassau-paleis en keramiekmuseum Princessehof in de Grote kerkstraat in Leeuwarden.

 

[widgetkit id=8]

Huwelijk Saskia en Rembrandt
8 juni 1633 verloofden Saskia en de Leidense molenaarszoon en kunstschilder Rembrandt van Rijn zich. Waarschijnlijk heeft ze de toen nog niet zo bekende kunstenaar leren kennen via haar oom, de Amsterdamse kunsthandelaar Hendrick Uylenburgh. De kunstschilder, die in 1631 van Leiden naar Amsterdam verhuisde, was werkzaam in Uylenburgh’s atelier in de Sint Antoniebreesraat in Amsterdam en was daar ook in de kost. Rembrandt was toen al gespecialiseerd in portretten.

Op 10 juni 1634 verscheen Rembrandt in de Sacristie van De Oude Kerk in Amsterdam, waar de Commissarissen van Huwelijkse Zaken zetelden. Hij vroeg hen om toestemming voor het huwelijk met Saskia. Hij moest daarvoor door de ‘Roodeur’ waarboven de tekst stond geschreven: ’t haest getrout dat lange rout’. Deze tekst verwijst naar het Amsterdamse gezegde “door de roodeur gaan.”
Voor Saskia zette predikant Johannes Silvius de handtekening in het ondertrouwregister. Silvius was getrouwd met een nicht van Saskia.

Op 22 juni 1634 traden Saskia Uylenburgh en Rembrandt van Rijn in het huwelijk in de oude kerk, op de plek van de huidige, modernere Van Harenskerk in Sint Annaparochie, in het noorden van Friesland. Bij die plechtigheid was geen familie van Rembrandt aanwezig!

Bezoektip: Stadhouderlijk Hof. Het in 1906 geplaatste standbeeld van “Us Heit” (Fries voor Onze Vader), Willem Lodewijk (Dillenburg, 13 maart 1560 – Leeuwarden, 31 mei 1620). Het staat voor de ingang van voormalig paleis en nu hotel Het Stadhouderlijk Hof in Leeuwarden. Willem Lodewijk was graaf van Nassau-Dillenburg en een zoon van Jan de Oude, een broer van Willem van Oranje. Hij werd in 1583 plaatsvervanger van stadhouder Willem van Oranje in Friesland. Toen die in 1584 in Delft werd vermoord werd hij dé stadhouder van Friesland. Hij was dat tot zijn dood in 1620. Hij werd ook stadhouder van de gewesten Groningen (1594) en Drenthe (1596). Willem Lodewijk was ook kapitein-generaal van het leger van Friesland en samen met prins Maurits van Oranje opperbevelhebber van het Staatse Leger in de strijd tegen de Spanjaarden. Willem Lodewijk huwde in 1587 zijn nicht Anna, dochter van Willem van Oranje. Ze overleed na een huwelijk van slechts zeven maanden. Willem Lodewijk bleef sindsdien alleen. Na zijn dood werd hij opgevolgd door zijn jongere broer.

Sint Annaparochie en Franeker
Saskia was in het huwelijksjaar 1634 woonachtig in Sint Annaparochie en in Franeker. Op zevenjarige leeftijd verloor Saskia haar moeder. In 1624 stierf ook haar vader, zodat ze op twaalfjarige leeftijd wees was. Ze werd opgenomen in het gezin van haar oudere zuster Hiskje van Uylenburgh in Sint Annaparochie, die getrouwd was met de jurist Gerrit van Loo, secretaris van de grietenij (gemeente) het Bildt, hoofdplaats Sint Annaparochie. In Franeker was ze hulp in de huishouding bij haar zwager, de Poolse hoogleraar Johannes Maccovius, na het overlijden van diens vrouw.

Bezoektip: De Oldehove. Toen in 1435 de terpdorpjes Oldehove, Nijehove en Hoek werden samengevoegd en de stad Leeuwarden ontstond, ontstond de behoefte aan een groot godshuis. Zo kwam een driebeukige, aan Sint-Vitus gewijde basiliek tot stand. Maar de Leeuwarders waren niet tevreden. Ze wilden een nóg grotere kerk en nóg mooiere toren dan de Groningers hadden gerealiseerd tussen 1469 en 1482. De Martinikerk en –toren moesten minstens geëvenaard worden. Op 28 mei 1529 gaven het stedelijk bestuur van Leeuwarden en de kerkvoogden van Oldehove aan bouwmeester Jacob van Aaken de opdracht een nieuwe kerk en toren op de terp Oldehove te bouwen. Voor Van Aaken was bouwen op de Friese Middelzee-klei een experiment. Hij liet een grote, diepe kuil graven, waarin afwisselend harde kalk- en stevige kleilagen werden aangebracht. Daarop is men begonnen met de bouw van de toren. Om elk risico uit te sluiten, werd de Oldehove van een brede voet voorzien, nog geaccentueerd door acht vrij ver uitstekende zware steunberen. Op deze steunberen zouden consoles heiligenbeelden en engelenbeelden geplaatst worden. De toren begon tijdens de bouw, bij een hoogte van tien meter, in noordwestelijke richting te verzakken, ondanks de steunberen en correcties als “te lood metselen”. De tegen de noordwestelijke steunbeer gebouwde traptoren met zijn 127 zandstenen treden en zijn formidabele gewicht, was naar het oordeel der deskundigen oorzaak van de verzakking, 1,68 meter uit het lood. Jacob van Aaken heeft het einde van de werkzaamheden niet meer meegemaakt, want drie jaar na het begin van het werk overleed hij. De nieuwe bouwmeester werd Cornelis Frederiks. Na een jaar bouwen onder zijn leiding werd het werk stilgelegd, zodat Leeuwarden de “trotse” bezitter werd van een scheven én kromme toren.De toren is nog wel gebruikt voor de brandwacht, die toezicht hield of er er ergens brand was in de stad. In dat geval kon hij een klok luiden. De haard waar de brandwacht een vuur tegen de kou kon stoken is nog aanwezig. De Oldehove is nooit een vuurtoren aan de Middelzee geweest, want die was toen al grotendeels dichtgeslibd.

Amsterdamse periode
Uit het huwelijk met Rembrandt kwamen vier kinderen. Drie overleden kort na de geboorte (1636, 1638, 1640). Titus, geboren in 1641 en genoemd naar Saskia’s zus Titia, bereikte wel de volwassen leeftijd. In 1639 verhuisde het echtpaar van de Nieuwe Doelenstraat naar een woning in de Jodenbreestraat, nu het Rembrandthuis.

Saskia had niet alleen een grote artistieke invloed op Rembrandt, maar was ook zakelijk begaafd en stond model voor vele schilderijen. Ze kon door haar afkomst uit een gegoede familie — veel beter dan haar minder gemanierde man — omgaan met opdrachtgevers: voorname rijke personen.

Saskia stierf 14 juni 1642 op 29-jarige leeftijd in Amsterdam. Dat was kort nadat Rembrandt in het bijzijn van haar de Nachtwacht had voltooid. Ze werd begraven in de Oude Kerk. Door de treurnis om het verlies van zijn grote liefde en “vennoot” raakte Rembrandt geruime tijd geen kwast meer aan. Tien jaar lang richtte hij zich op etsen en tekeningen. In 1649 legde hij het werk helemaal stil met een faillissement als gevolg. De schilder en tekenaar moest in 1662 Saskia’s graf aan de kerk terug verkopen, achteraf niet verkeerd. Zodoende bleef het graf bewaard voor het nageslacht.

De verkoop Saskia’s graf was nodig om de begrafenis van Hendrickje Stoffels te kunnen bekostigen. Hendrickje Stoffels (Bredevoort, 1626 – Amsterdam, juli 1663) was een schildersmodel ten tijde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en partner van Rembrandt na het overlijden van Saskia. Hendrickje en Rembrandt kregen in 1654 een dochter, in een periode dat hij grote schulden had en zelfs zijn huis moest verkopen.

Ieder jaar is op 9 maart een herdenking rond het graf van Saskia. De Oude Kerk organiseert dan om 08.39 uur het Saskia-ontbijt, omdat dan een lichtstraal op haar grafzerk valt.

Bezoektip: Oudebildtzijl.
Bezoektip: Vrouwenparochie.

Verstandhouding families
De verstandhouding tussen de rijkje Van Uylenburghs en de arme familie Van Rijn was niet altijd goed, al waren de Van Uylenburghs wel altijd van de partij bij alle belangrijke familiegebeurtenissen, dit in tegenstelling tot de familie Van Rijn. Die was bijvoorbeeld niet bij de huwelijksplechtigheid in Sint Annaparochie, begrijpelijk gezien de relatief hoge reiskosten voor een molenaarsgezin.
Eens daagden Sakia’s ouders Rembrandt voor het Hof van Friesland omdat hij het familiefortuin van de Uylenburghs zou verbrassen. Rembrandt, die opmerkelijk genoeg werd verdedigd door Saskia’s broer Ulricus, verloor de zaak.
Rembrandt stierf straatarm in 1669. Hij ligt begraven in de Westerkerk in Amsterdam.

Bronnen:
www.saskia400.nl
Rijksmuseum, Amsterdam
Oude Kerk, Amsterdam
Wikipedia

Arrangementen Rembrandtroute Friesland:
www.frieslandtravel.nl
www.rembrandtroute.nl

Rembrandt in het Rijksmuseum: https://www.friesnieuws.nl/4318

Doetip: Fietsen langs de Waddenzee, door het Waddenland ten noorden van Franeker en Sint Annaparochie. Bezoektip: de Waddenkust. De Slikwerker is een bronzen beeld dat staat op de zeedijk bij Zwarte Haan in de gemeente het Bildt, hoofdplaats Sint Annaparochie. Met De Slikwerker worden de mannen geëerd die in de periode van 1505 tot 1754 het gebied van het Bildt hebben drooggelegd. Dit gebied lag in de monding van de Middelzee. In 1505 werd allereerst de Oudebildtdijk aangelegd en in 1600 ten noorden daarvan de Nieuwe Bildtdijk. In 1715 en 1754 werden daar nog weer twee gebieden aan toegevoegd, de Oude Bildtpollen en de Nieuwe Bildtpollen.

Bezoektip: Het nieuwe Fries Museum. De collectie van het Fries Museum vertelt de verhalen van Friesland en zijn bewoners . De objecten lopen uiteen van archeologische vondsten tot moderne kunst. Van het zwaard van Grutte Pier en de bustehouder van Mata Hari tot de schilderijen van Alma Tadema en Gerrit Benner. De kunst, cultuur en geschiedenis van Friesland komen tot leven in het Fries Museum. Fotografie: Gerard van Beek.