Turfwinning, afgraving terpen, ontwatering, inklinking, gas- en zoutwinning
WOLVEGA (NL) – De bodem van de uitgestrekte veenweiden in het Friese merengebied en in de oostelijke helft van de provincie Fryslân daalt ieder jaar ongeveer een centimeter doordat het veen ‘roest’. Veen, dat niet permanent verzadigd is met water, oxydeert, verteert, als gevolg van blootstelling aan zuurstof. Dat proces is al eeuwen gaande door omvangrijke turfwinning — meer dan menshoge lagen veen werden weggegraven en als turf in huizen en bedrijven verstookt — en ontwatering ten behoeve van de landbouw, met name de melkveehouderij.
Boottoeristen genieten iedere zomer van de Turfroute, maar romantiek en nostalgie hebben bij veel huiseigenaren in het veenrijke zuiden van Friesland plaatsgemaakt voor grote bezorgdheid. 3500, misschien wel 7.000 huizen in het Friese veenweidegebied zouden op termijn funderingsproblemen kunnen krijgen. Zo’n 2000 voor 1950 in het veen gebouwde huizen staan niet op betonnen, maar op houten palen. Als de grondwaterstand nog verder daalt, komen de koppen droog te staan en komt er zuurstof bij, waardoor deze gaan rotten, met verzakkingen en scheuren in de muren als gevolg.
Boeren gebruiken steeds grotere en zwaardere machines. De veengrond kan ze niet (ver)dragen als die nat is. Drooglegging vond en vindt ook plaats om bewoning van veenrijke streken mogelijk te maken. Maar nu lijkt het helemaal uit de hand te lopen.
Veen werd gevormd uit vergane plantenresten, vooral na het einde van de laatste ijstijd, 10.000 jaar geleden, in een warme, vochtige, bijna tropische perdiode. In beschermde natuurgebieden, zoals het Fochteloërveen bij Oosterwolde en Appelscha en de Rottige Meente bij Wolvega, is veenvorming nog steeds gaande, maar in zeer beperkte mate.
Zuiderzee
Duizend jaar geleden was bijna het hele IJsselmeer, met uitzondering van het al in de Romeinse tijd bestaande Flevomeer (bij Almere), een veenmoeras, net als het Friese merengebied. Door stormen, met name uit het noordwesten, sloegen grote velden met dikke lagen veen weg en ontstonden rond 1300 de Zuiderzee en de Friese meren. Met het veen verdwenen ook dorpen, bijvoorbeeld daar waar nu de Noordoostpolder ligt, en ging Schokland grotendeels kopje onder.
In de Middeleeuwen (500 tot 1500 na Chr.) kon je gewoon van Schokland en Urk naar Vollenhove, Kuinre of Lemmer lopen. Voor de monding van de Friese rivieren Tjonger en Linde in de Zuiderzee bij Kuinre hebben tussen 1100 en 1531, in het veen, twee burchten met meerdere grachten gestaan. De ‘ridders’ heersten onder andere over Emelwaard (Emmeloord), Urk en Munnikeburen (Weststellingwerf, Friesland). Naarmate er meer veen verdween door stormen, afgraving in West-Friesland (Noord-Holland) en stijging van de zeespiegel, ontstond er na 1300 een vaarweg door het moeras van Amsterdam naar de Noordzee.
Bodemdaling: een ramp
Verpulvering en inklinking van veen in het Friese veenweidegebied (89.000 hectare, 1100 boerderijen op 59.000 hectare landbouwgrond) kan worden stopgezet door het snel verhogen van het waterpeil in de natuur- en landbouwgebieden. Om een ramp te voorkomen — in 50 jaar een halve meter bodemdaling, een dun laagje resterend veen van slechts enkele centimeters voor landbouw en 2250 instortende huizen op door oxydatie rottende houten funderingspalen — moet er op veel natter veen geboerd en gewoond worden. Anno 2020 beseffen ze in Friesland meer dan voorheen dat bodemdaling een gigantisch probleem aan het worden is en dat de oplossing honderden miljoenen kost. Zie de website www.veenweidefryslan.frl.
Graf
De Friezen hebben de afgelopen vijf eeuwen eigenlijk hun eigen graf gegraven met het weghalen van eerst het hoogveen, daarna het laagveen, om er turf van te maken (na hout de eerste brandstof in de historie van laag Friesland) en vervolgens ontwatering door inpoldering en verlaging van het grondwaterpeil. In de recente historie van Friesland werd ook nog driftig gegraven: metersdikke lagen grond van vele grote en hoge terpen, tot 5.000 jaar oude woonheuvels in het noorden van de provincie, werden rond 1900 ten behoeve van het vruchtbaar maken van zandgronden, per schip afgevoerd. Ook de huidige zout-, gas- en zandwinning doen de Friese bodem dalen. Verder speelt inklinking, verdroging van de grond als gevolg van klimaatverandering en bemaling, een rol.
De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat monniken en waterschappen er de afgelopen 500 jaar ook voor gezorgd hebben dat de Friezen het hoofd boven water konden houden.
Nationaal Park Friese Venen?
Maar hoe verder? Daar buigt het provinciaal bestuur van Fryslân zich momenteel over. Stap voor stap naar een Nationaal Park Friese Venen? Een regio waar bioboeren in harmonie met natuur en landschap én de cultuur de kost verdienen als melkveehouder en exploitant van een camping en (boeren)bed and breakfast? Waar streekproducten vandaan komen als Fries Fris, bronwater naar het voorbeeld van Spa in de Hoge Venen in de Ardennen? Melkproducten à la Weerribben Zuivel in het Overijsselse Nederland (bij Blokzijl) en FZ Organic Food in Wolvega? Worden de Friese Venen een voorbeeld voor heel Europa: Zo kan het ook?
Meer info:
www.veenweidefryslan.frl
www.canonnoordoostpolder.nl/zee/4-de-burchten-van-kuinre
www.weerribbenzuivel.nl
www.fzorganicfood.com
Virusveilige vakanties:
www.anderhalvemetervakanties.com
Unieke zekerheden voor vakantiegangers met bestemming Friesland:
Friesland Holland Travel Service, de reisorganisatie van het bureau voor toerisme van Fryslân, biedt 15 unieke zekerheden in de Corona-periode:
www.frieslandfietsvakanties.com/informatie/de-reisorganisatie/
www.friesnieuws.nl/corona-voucher-met-sgr-garantie-bij-annulering-of-omboeking
www.anderhalvemetervakanties.com
Vakanties met SGR-Garantie van het bureau voor toerisme van Fryslân:
www.frieslandtravel.com
www.frieslandfietsvakanties.com
Vakantieland Friesland:
www.provinciefriesland.frl
Gratis abonnement op Fries Nieuws:
Kosteloos abonnement op wekelijkse nieuwsbrief over toerisme, recreatie en evenementen in Friesland: www.friesnieuws.nl/aanmelden-nieuwsbrief/
Boottoeristen genieten iedere zomer van de Turfroute, maar romantiek en nostalgie hebben bij veel huiseigenaren in het veenrijke zuiden van Friesland plaatsgemaakt voor grote bezorgdheid. 3500, misschien wel 7.000 huizen in het Friese veenweidegebied zouden op termijn funderingsproblemen kunnen krijgen. Zo’n 2000 voor 1950 in het veen gebouwde huizen staan niet op betonnen, maar op houten palen. Als de grondwaterstand nog verder daalt, komen de koppen droog te staan en komt er zuurstof bij, waardoor deze gaan rotten, met verzakkingen en scheuren in de muren als gevolg.
Enkele eeuwen geleden, toen het dikke veenpakket nog niet als turf afgevoerd was, lagen zuidelijk en oostelijk Friesland meters hoger. Het hoogveengebied Fochteloërveen, ten oosten van Oosterwolde en Appelscha in Friesland, werd net op tijd gered. Nu is het een 2500 ha groot natuurgebied van Natuurmonumenten op de grens van de Friesland en Drenthe. Het geldt als een van de weinige en best bewaarde hoogveengebieden in Nederland: www.natuurmonumenten.nl/natuurgebieden/fochteloerveen
Bij de Grachtsluis in Munnekeburen, een monument aan de Lemsterweg in de Grote Veenpolder, pal tegen de Helomavaart tussen Echtenerbrug en Ossenzijl (drukke toeristische vaarroute), worden de gevolgen van vervening en bodemdaling verteld en zichtbaar gemaakt. Al drie keer, sinds de bouw in 1850, moest de door turf- en rietschippers gebruikte schutsluis aangepast worden aan de snelle bodemdaling als gevolg van vervening en ontwatering. In 2012 werd de vervallen sluis gerestaureerd en het terrein rond de betonnen kolk voor toeristen aangekleed om het verhaal van de Grote Veenpolder te vertellen.
Door eeuwenlange turfwinning zijn er talrijke plassen ontstaan en vaarten gegraven die nu van grote toeristische, en dus economische, waarde zijn. Op de foto Nationaal Park De Alde Feanen (Earnewâld).
Molens, zoals hier in Nijetrijne in natuurpark Rottige Meente, voerden een eeuw lang het teveel aan water in de Groote Veenpolder af. Nu is de polder, opgericht in 1847, een probleemgebied.
